संयुक्त राष्ट्र शैक्षणिक, वैज्ञानिक आणि सांस्कृतिक संघटना (UNESCO) जगाच्या सांस्कृतिक आणि नैसर्गिक वारशाचे संरक्षण करण्यामध्ये एक अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावते. युनेस्कोचा सर्वात प्रतिष्ठित दर्जा म्हणजे “जागतिक वारसा स्थळ” – असा दर्जा त्या स्थळांना दिला जातो ज्यांना जागतिक महत्त्व प्राप्त आहे. या यादीत समावेश झाल्याने त्या स्थळाला आंतरराष्ट्रीय ओळख, पर्यटनवाढ, आणि संवर्धनासाठी मदत मिळते. पण एखाद्या स्थळाला हा दर्जा मिळण्यासाठी कोणते निकष पाळावे लागतात? काय नियम असतात? या लेखात आपण युनेस्कोच्या जागतिक वारसा यादीमध्ये समावेशासाठी लागणाऱ्या अचूक निकषांबद्दल आणि प्रक्रियेबद्दल माहिती घेणार आहोत.
जागतिक वारसा स्थळ म्हणजे काय?
जागतिक वारसा स्थळ म्हणजे एखादे असे स्थळ किंवा परिसर ज्याला युनेस्कोच्या आंतरराष्ट्रीय कराराद्वारे कायदेशीर संरक्षण मिळालेले असते. ही स्थळे संपूर्ण मानवजातीसाठी सांस्कृतिक, ऐतिहासिक, वैज्ञानिक किंवा नैसर्गिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाची मानली जातात.
युनेस्कोने 1972 मध्ये स्वीकारलेल्या “जागतिक वारसा करार” अंतर्गत ही स्थळे निवडली जातात आणि त्यांचे जतन, संवर्धन व सुरक्षा सुनिश्चित केली जाते.
वारसा स्थळांचे प्रकार
युनेस्को खालील तीन प्रमुख प्रकारांत स्थळांचे वर्गीकरण करते:
- सांस्कृतिक वारसा स्थळे – स्मारके, इमारती, पुरातत्त्वीय स्थळे, सांस्कृतिक परिसर.
- नैसर्गिक वारसा स्थळे – निसर्गरम्य स्थळे, भूगर्भीय रचना, परिसंस्था.
- मिश्र वारसा स्थळे – ज्यात सांस्कृतिक आणि नैसर्गिक महत्त्व दोन्ही असते.
युनेस्को यादीत समावेशासाठी निकष आणि नियम
एखाद्या स्थळाला जागतिक वारसा यादीत समाविष्ट होण्यासाठी ते किमान एक निकष पूर्ण करणे आवश्यक आहे. युनेस्कोने हे दहा निकष निश्चित केले असून, ते वेळोवेळी सुधारित केले जातात.
सांस्कृतिक निकष (i ते vi):
- निकष (i): मानवी सर्जनशीलतेचा उत्कृष्ट नमुना
उदाहरण: ताजमहाल, भारत.
हे स्थळ कलात्मक वा स्थापत्यदृष्ट्या अद्वितीय असले पाहिजे. - निकष (ii): मानवमूल्यांचा महत्त्वपूर्ण परस्पर आदानप्रदान
वास्तुकला, तंत्रज्ञान किंवा लँडस्केप डिझाइनमधील संस्कृतीमधील देवाणघेवाण दर्शविणारी स्थळे. - निकष (iii): सांस्कृतिक परंपरेचा अपवादात्मक साक्षीदार
अनोख्या किंवा नामशेष होत असलेल्या परंपरेचे प्रतिनिधित्व करणारे स्थळ. - निकष (iv): स्थापत्य समूहाचा अथवा लँडस्केपचा अप्रतिम नमुना
उदा. किल्ले, शहरे, नियोजित वसाहती जे मानवी कौशल्य दर्शवतात. - निकष (v): पारंपरिक मानवी वसाहत किंवा भूमी वापराचा नमुना
मानवी आणि निसर्ग यामधील परस्परसंवाद दाखवणारी स्थळे. - निकष (vi): ऐतिहासिक घटना, धर्म, श्रद्धा, परंपरा यांच्याशी थेट संबंध
उदाहरण: धार्मिक किंवा ऐतिहासिक घटनेशी संबंधित स्थळ.
नैसर्गिक निकष (vii ते x):
- निकष (vii): निसर्गसौंदर्य व सौंदर्यात्मक महत्त्व
जलप्रपात, पर्वत व इतर नैसर्गिक सौंदर्य असलेली स्थळे. - निकष (viii): पृथ्वीच्या इतिहासाचे व भूशास्त्रीय प्रक्रियेचे द्योतक
पृथ्वीच्या विकासाच्या प्रमुख टप्प्यांचे प्रतिनिधित्व करणारे स्थळ. - निकष (ix): सतत चालू असलेल्या जैविक व परिसंस्थात्मक प्रक्रिया
जैवविविधता व पर्यावरणातील विकासाचे साक्षीदार. - निकष (x): जैवविविधता व नैसर्गिक अधिवासांचे संवर्धन
दुर्मिळ व संकटात सापडलेल्या प्रजातींच्या संरक्षणासाठी महत्त्वाचे स्थळ.
एक किंवा अधिक निकषांनुसार स्थळांची निवड केली जाते. सांस्कृतिक स्थळांसाठी प्रामाणिकता व संपूर्णता, तर नैसर्गिक स्थळांसाठी पर्यावरणीय अखंडता आवश्यक असते.
पात्रतेसाठी मूलभूत अटी
निकष पूर्ण केल्याव्यतिरिक्त खालील अटीही पूर्ण करणे आवश्यक आहे:
- असामान्य जागतिक मूल्य (OUV):
स्थळाचे महत्त्व केवळ राष्ट्रीय मर्यादेत न राहता जागतिक स्तरावर असले पाहिजे. - अखंडता (Integrity):
स्थळ संपूर्ण आणि मूळ स्वरूपात असले पाहिजे. तुकडे पडलेले किंवा खालावलेले नसावे. - प्रामाणिकता (Authenticity):
सांस्कृतिक स्थळाच्या संदर्भात, त्याचा मूळ डिझाईन, साहित्य, कार्य आणि पार्श्वभूमी जपलेली असावी. - संरक्षण व व्यवस्थापन आराखडा:
स्थळ कायदेशीर संरक्षणाखाली असले पाहिजे आणि दीर्घकालीन संवर्धनासाठी व्यवस्थापन यंत्रणा असणे आवश्यक आहे.
नामांकन व मूल्यांकन प्रक्रिया
युनेस्को जागतिक वारसा स्थळ होण्यासाठीची प्रक्रिया टप्प्याटप्प्याने केली जाते. ही प्रक्रिया वर्षानुवर्षे चालते आणि नियोजनबद्ध असते.
- तात्पुरती यादी (Tentative List)
- प्रत्येक देश ५ ते १० वर्षांच्या कालावधीत नामांकित करावयाच्या स्थळांची तात्पुरती यादी तयार करतो.
- केवळ या यादीतील स्थळेच युनेस्कोला अधिकृतरित्या सुचवता येतात.
- नामांकन कागदपत्रांची तयारी
- संबंधित देश एक सविस्तर नामांकन फाईल तयार करतो, ज्यात:
- स्थळाचे संपूर्ण वर्णन
- OUV चे स्पष्टीकरण
- नकाशे व कायदेशीर कागदपत्रे
- संवर्धन योजना
- छायाचित्रे, ऐतिहासिक नोंदी, तांत्रिक माहिती
- सल्लागार संस्थांकडून मूल्यांकन
- दोन प्रमुख संस्था मूल्यांकन करतात:
- ICOMOS – सांस्कृतिक स्थळांसाठी
- IUCN – नैसर्गिक स्थळांसाठी
- त्या संस्था स्थळाला भेट देतात आणि अहवाल तयार करतात.
- जागतिक वारसा समितीचा निर्णय
- यामध्ये २१ सदस्य राष्ट्रांचा समावेश असतो.
- समिती दरवर्षी एकदा बैठकीत निर्णय घेते:
- स्थळ समाविष्ट करणे
- अधिक माहिती मागवणे
- सुधारणा करून पुन्हा सादर करण्यास सांगणे
- नामांकन नाकारणे
समावेशाचे फायदे
- जागतिक प्रतिष्ठा आणि मान्यता
- पर्यटन व आर्थिक विकास
- आंतरराष्ट्रीय निधीची उपलब्धता
- मजबूत कायदेशीर व प्रशासकीय संरक्षण
- सांस्कृतिक जागरूकतेला चालना
आव्हाने आणि जबाबदाऱ्या
या दर्जामुळे ख्याती आणि साधनसंपत्ती मिळते, पण त्याचबरोबर जबाबदाऱ्या देखील वाढतात:
- पर्यटकांमुळे होणारी गर्दी, प्रदूषण आणि अतिक्रमणापासून संरक्षण आवश्यक.
- देशांनी वेळोवेळी संवर्धन अहवाल सादर करावा लागतो.
- निकषांचे पालन न झाल्यास यादीतून वगळले जाऊ शकते किंवा “धोक्यात असलेले वारसा स्थळ” म्हणून घोषित केले जाते.
युनेस्को जागतिक वारसा स्थळ होण्यासाठीची प्रक्रिया कठीण, तपशीलवार आणि जागतिक स्तरावर तपासली जाणारी असते. केवळ अत्यंत अपवादात्मक आणि अमूल्य स्थळांनाच हा दर्जा मिळतो. हा केवळ सन्मान नसून, भविष्यासाठी मानवतेच्या महान सांस्कृतिक आणि नैसर्गिक वारशाचे जतन करण्याची जबाबदारी असते.
भारत आपल्या समृद्ध वारशाने या यादीत सातत्याने भर घालत आहे आणि ही नियमावली समजून घेणे आपल्याला त्या प्रत्येक यशामागील प्रयत्नांची जाणीव करून देते.
