दरवर्षी ६ डिसेंबर रोजी भारत महापरिनिर्वाण दिन मोठ्या आदराने व श्रद्धेने साजरा करतो. हा दिवस डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर यांच्या पुण्यतिथीचे प्रतीक असून, भारतीय राज्यघटनेचे शिल्पकार आणि सामाजिक न्यायासाठी लढा देणाऱ्या एका महान व्यक्तिमत्त्वाचा सन्मान करण्याचा दिवस आहे. महापरिनिर्वाण दिन डॉ. आंबेडकर यांच्या जीवनकार्याची, शिकवणींची आणि त्यांच्या अमर वारशाची आठवण करून देतो, जो आजही कोट्यवधी लोकांना प्रेरणा देतो.
महापरिनिर्वाणाचा अर्थ समजून घेणे
“महापरिनिर्वाण” हा शब्द बौद्ध तत्त्वज्ञानातून घेतलेला आहे, ज्याचा अर्थ मृत्यूनंतर आत्म्याने प्राप्त केलेली अंतिम निर्वाण अवस्था होतो. डॉ. आंबेडकर, जे बौद्ध धर्माचे अनुयायी होते, त्यांनी जातीय अन्यायातून सुटका व समानता शोधण्यासाठी या धर्माचा स्वीकार केला. ६ डिसेंबर रोजी आपण त्यांच्या महापरिनिर्वाणाची आठवण ठेवतो, फक्त त्यांच्या जीवनाचे नव्हे तर त्यांच्या परिवर्तनशील विचारांचेही स्मरण करतो.
डॉ. आंबेडकर हे बहुआयामी व्यक्तिमत्त्व होते—अर्थशास्त्रज्ञ, समाजसुधारक आणि राजकीय नेते, ज्यांनी भेदभावमुक्त समावेशक भारताची कल्पना केली. ६ डिसेंबर महापरिनिर्वाण दिन हा त्यांच्या असामान्य योगदानाचा आदर करण्याचा आणि त्यांच्या आदर्शांप्रती आपली वचनबद्धता पुन्हा दृढ करण्याचा दिवस आहे.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे जीवन आणि वारसा
१४ एप्रिल १८९१ रोजी मध्य प्रदेशातील महू येथे जन्मलेल्या डॉ. आंबेडकर यांनी लहानपणापासून जातीय भेदभावाचा सामना केला. सर्व अडथळ्यांवर मात करत, त्यांनी शिक्षणाचा मार्ग कायम ठेवला आणि कोलंबिया विद्यापीठ व लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्स यांसारख्या प्रतिष्ठित संस्थांमधून पदवी संपादन केली. त्यांचे जीवन चिकाटी आणि ज्ञानाच्या परिवर्तनशील शक्तीचे मूर्तिमंत उदाहरण होते.
६ डिसेंबर महापरिनिर्वाण दिना निमित्ताने लोक डॉ. आंबेडकर यांनी दलित व अन्य वंचित समाजासाठी दिलेल्या संघर्षाची आठवण ठेवतात. भारतीय राज्यघटनेचे मसूदीकरण करताना त्यांनी समानता, स्वातंत्र्य आणि बंधुत्व यांसारख्या तत्त्वांचा समावेश केला.
डॉ. आंबेडकर यांनी स्त्रियांचे हक्क, कामगार सुधारणा आणि आर्थिक न्याय यांसाठीही मोठे योगदान दिले. १९५६ मध्ये बौद्ध धर्माचा स्वीकार हा जातीय अत्याचाराविरुद्ध एक शक्तिशाली विधान होते, ज्यामुळे सन्मान व करुणेने भरलेल्या समाजाचे त्यांचे स्वप्न स्पष्ट झाले.
६ डिसेंबर महापरिनिर्वाण दिन साजरा
६ डिसेंबर महापरिनिर्वाण दिन हा भारतभर गांभीर्याने व श्रद्धेने साजरा केला जातो. मुंबईतील चैत्यभूमी, जिथे डॉ. आंबेडकर यांचे अंत्यसंस्कार करण्यात आले, हा या सणाचा केंद्रबिंदू बनतो. हजारो अनुयायी तिथे एकत्र येऊन आदरांजली अर्पण करतात, बौद्ध ग्रंथांचे पठण करतात आणि त्यांच्या शिकवणींवर विचार करतात.
या दिवशी व्याख्याने, चर्चासत्रे व सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केले जातात, ज्यांमध्ये डॉ. आंबेडकर यांच्या कार्याचा व तत्त्वज्ञानाचा प्रचार केला जातो. शैक्षणिक संस्था, सामाजिक संघटना व शासकीय संस्थाही त्यांच्या योगदानाविषयी लोकांना शिक्षित करण्यासाठी विविध उपक्रम आयोजित करतात. अनेकांसाठी, ६ डिसेंबर महापरिनिर्वाण दिन हा भारताने सामाजिक विषमता दूर करण्यात किती प्रगती केली आहे आणि अजून किती काम बाकी आहे, याचा विचार करण्याचा दिवस असतो.
सामाजिक न्यायासाठी डॉ. आंबेडकर यांचे विचार
डॉ. आंबेडकर यांच्या तत्त्वज्ञानाच्या केंद्रस्थानी समानतेचा सिद्धांत होता. त्यांनी जातीय भेदभावाचा तीव्र निषेध केला, जो भारताच्या प्रगतीसाठी अडथळा ठरत होता. ६ डिसेंबर महापरिनिर्वाण दिना निमित्ताने त्यांच्या लेखनातून व भाषणांतून आपण भेदभाव दूर करून प्रत्येकाला समान संधी देणारा समाज निर्माण करण्याच्या गरजेची जाणीव करतो.
डॉ. आंबेडकर यांनी शिक्षण हे सशक्तीकरणाचे साधन असल्याचे ठामपणे मांडले. त्यांनी विश्वास व्यक्त केला की ज्ञानाने व्यक्तीला पूर्वग्रहांपासून मुक्त करता येते. ६ डिसेंबर महापरिनिर्वाण दिना निमित्ताने, सामाजिक व आर्थिक विषमता दूर करण्यासाठी शिक्षणाच्या महत्त्वावर भर देणे आवश्यक ठरते.
समकालीन भारतात महापरिनिर्वाण दिनाचे महत्त्व
डॉ. आंबेडकर यांच्या निधनानंतरही त्यांचे विचार आजही अत्यंत सुसंगत आहेत. ६ डिसेंबर महापरिनिर्वाण दिन फक्त भूतकाळाची आठवण करून देणारा दिवस नाही, तर सध्याच्या आव्हानांवर विचार करण्याचा दिवस आहे. जातीय भेदभाव, लिंग असमानता व सामाजिक बहिष्कार यांसारख्या समस्या अजूनही अस्तित्वात आहेत, ज्यामुळे त्यांच्या शिकवणींची पुनर्भेट घेण्याची गरज अधोरेखित होते.
महापरिनिर्वाण दिनाचा जागतिक प्रभाव
डॉ. आंबेडकर यांचा प्रभाव भारताच्या सीमा ओलांडून पसरला आहे. सामाजिक न्याय व मानवाधिकार यांसाठीची त्यांची वचनबद्धता जागतिक स्तरावर आदराची विषय बनली आहे. ६ डिसेंबर महापरिनिर्वाण दिन आंतरराष्ट्रीय चिंतनासाठीही एक महत्त्वाचा प्रसंग ठरतो.
६ डिसेंबर महापरिनिर्वाण दिन हा फक्त स्मरणाचा दिवस नसून, समाज सुधारण्यासाठी कृतीचा संकल्प करण्याचा दिवस आहे. त्यांच्या शिकवणींनुसार, एक न्याय्य, समतोल व मानवी मूल्यांवर आधारित समाज निर्माण करूया!
